Czym są substancje perfluoroalkilowe (PFAS) ?
Jest to grupa tysięcy syntetycznych chemikaliów mających unikalne i użyteczne właściwości, które pozwalają na produkcję wyrobów odpornych na ciepło i plamy, a także nieprzywierających i wodoodpornych. Są produkowane komercyjnie od lat 40. XX wieku. Znajdują się w codziennych produktach, takich jak naczynia nieprzywierające, kosmetyki, środki ognioodporne, repelenty plam i wody, niektóre meble, wodoodporna odzież, pudełka na pizzę, opakowania żywności, dywany i tekstylia, pianki gaśnicze, gumy i tworzywa sztuczne, elektronika oraz nawet niektóre nici dentystyczne.
Główne źródła PFAS w środowisku to zakłady produkcyjne oraz produkty zawierające PFAS, które przez dekady trafiały na wysypiska śmieci. PFAS są w dużej mierze odporne na degradację i pozostają w środowisku niemal w nieskończoność. Często, z tego powodu, określane są jako „wieczne chemikalia”. Ich rozpuszczalność w wodzie pozwala im przenikać do gleby i ekosystemów. Niektóre PFAS kumulują się z czasem w zwiększonych stężeniach u ludzi, zwierząt i w środowisku. Są rozprzestrzeniane przez powietrze i wodę do tego stopnia, że znaleziono je nawet w środowisku Arktyki oraz u niedźwiedzi polarnych, a także w wodach otwartego oceanu. PFAS wykryto również w rybach, skorupiakach, warzywach i innych produktach uprawianych w zanieczyszczonej glebie lub wodzie.
Skutki zdrowotne różnych rodzajów PFAS są przedmiotem ciągłych badań. Zebrane do tej pory analizy wskazują na powiązania między ekspozycją na niektóre chemikalia a problemami rozwojowymi, rakiem, uszkodzeniem wątroby, zaburzeniami układu odpornościowego, opornością na szczepionki, chorobami tarczycy, upośledzoną płodnością oraz wysokim poziomem cholesterolu. Niektóre PFAS zostały sklasyfikowane, przez Amerykańską Agencję Ochrony Środowiska (EPA) oraz Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem (IARC), jako „możliwie rakotwórcze” dla ludzi.
Rosnąca świadomość zagrożeń, które wiążą się z tymi substancjami daje efekty w postaci nowych regulacji dotyczących monitorowania ilości PFAS m.in. w wodzie przeznaczonej do spożycia.
źródło grafiki: publichealthmdc.com
Dyrektywa (UE) 2020/2184 dla dostawców wody pitnej
Z końcem grudnia 2020 roku opublikowano w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184. Dokument stanowi konsekwencję inicjatywy obywatelskiej dotyczącej prawa do wody (#inicjatywa Right2Water). Jej głównym celem jest poprawa bezpieczeństwa wody pitnej i zwiększenie zaufania konsumentów do wody kranowej (wielokrotnie tańszej od wody butelkowanej, ponadto eliminującej użycie pojemnika z tworzywa sztucznego). Dyrektywa nakłada na państwa europejskie obowiązek wdrożenia, we własnym zakresie, działań pozwalających na monitorowanie jakości wody do spożycia w szerszym niż dotychczas wymiarze. Wśród nowych, niebadanych do tej pory rutynowo substancji, znalazły się mikroplastik, colifagi somatyczne, uran oraz substancje per- i polifluoroalkilowe, określane zwyczajowo skrótem PFAS. Dodatkowo, zgodnie z Załącznikiem III Dyrektywy 2020/2184 obejmującym specyfikacje dla analizy parametrów, Państwa członkowskie UE muszą zapewnić, aby metody analizy stosowane do celów monitorowania i wykazywania zgodności z niniejszą dyrektywą, z wyjątkiem mętności, były walidowane i dokumentowane zgodnie z normą EN ISO/IEC 17025 lub innymi równorzędnymi normami przyjętymi na poziomie międzynarodowym.
Przeczytaj również: Substancje perfluoroalkilowe - wyzwanie dla współczesnej ochrony środowiska
Co dyrektywa UE 2020/2184 oznacza dla poszczególnych krajów Unii Europejskiej?
Nowe regulacje wskazują jako wymóg oznaczanie PFAS ogółem oraz sumy PFAS. Dyrektywa daje jednak możliwość decydowania, przez państwa członkowskie UE, czy na obszarze jego kraju wymagana będzie analiza tylko jednego z przedstawionych wyżej parametrów, czy obydwu. Jaka będzie decyzja naszego kraju w tym zakresie? Tego jeszcze nie wiemy.
Warto mieć jednak świadomość, że taka decyzja może wiązać się z konkretnymi konsekwencjami.
Wybierając analizę wyłącznie sumy PFAS jako Klient otrzymamy stężenie sumy ściśle określonych 20 związków (wymienionych w pkt. 3 części B załącznika III do Dyrektywy). Otrzymany wynik będzie wiążący jeśli granica oznaczania ilościowego każdego ze związków nie przekroczy 1,5 ng/l (0,0015 µg/l), lub granica oznaczania ilościowego dla całej sumy nie będzie wyższa niż 0,03 µg/l – zgodnie z zapisami przedstawionymi w Wytycznych technicznych. Tak niskie wartości można otrzymać stosując jako metodę analizy chromatografię cieczową sprzężoną z tandemową spektrometrią mas (LC-MS/MS).
Wybierając natomiast jedynie analizę PFAS ogółem możemy napotkać problem w postaci konieczności wykonania dodatkowych badań. Wiąże się to z faktem, że PFAS ogółem to całkowita zawartość wszystkich substancji per- i polifluoroalkilowych, w tym występującego w stężeniach mogących znacznie przekraczać określoną w Dyrektywnie wartość parametryczną (0,50 µg/l) kwasu trifluorooctowego (TFA), związku nie uwzględnionego na liście wytypowanych 20 PFAS. Otrzymując więc wynik przewyższający wartość dopuszczalną dla PFAS ogółem, musimy mieć wiedzę na temat wysokości stężenia TFA, bo tylko w takiej sytuacji jesteśmy w stanie dokonać oceny otrzymanych danych.
Harmonogram wdrożenia: kiedy nowe przepisy zaczną obowiązywać w Polsce?
Nowe przepisy zaczną w Polsce obowiązywać od 12 stycznia 2026 roku. Do tego czasu podmioty odpowiedzialne za jakość wody pitnej powinny rozpocząć przygotowania do spełnienia wymogów Dyrektywy. To obejmuje m.in. zapoznanie się z wytycznymi technicznymi dotyczącymi analizy PFAS.
Przygotowanie do zmian: praktyczne kroki dla dostawców wody
Spełnienie wymagań nowej dyrektywy w sektorze gospodarki wodno-ściekowej będzie oznaczało, dla wielu podmiotów, konieczność wdrożenia nowych rozwiązań analitycznych, a co za tym idzie doposażenia laboratoriów w dodatkowy sprzęt.
Podmioty odpowiedzialne za jakość dostarczanej wody mogą już teraz:
- monitorować nowe wymagania - regularnie śledzić publikacje dotyczące wytycznych technicznych oraz metod analizy PFAS, aby być na bieżąco z nadchodzącymi zmianami i skutecznie się do nich przygotować,
- rozpocząć badania PFAS - choć obowiązek monitorowania zaczyna się dopiero w 2026 roku, już teraz można zacząć zbierać dane. Regularne badania, przez co najmniej trzy lata, mogą pomóc w przyszłej ocenie ryzyka i ewentualnym zmniejszeniu częstotliwości pobierania próbek.
Dlaczego warto monitorować PFAS?
Monitorowanie PFAS pozwala na identyfikację i redukcję ryzyka związanego z zanieczyszczeniem wody pitnej. Wczesne rozpoczęcie badań umożliwi lepsze dostosowanie się do przyszłych wymogów prawnych, a transparentność działań związanych z jakością wody może zwiększyć zaufanie klientów i będzie wspierać reputację dostawcy.